>>Năm 2023 phát triển năng lượng tái cần tháo gỡ 3 vấn đề lớn

Thị trường điện

Việc phát triển các nguồn điện năng lượng tái tạo đã và đang đặt ra nhiều thách thức cho hệ thống điện của nhiều nước trên thế giới, từ khâu quy hoạch, đầu tư cho đến vận hành. Do đó chúng ta cần đổi mới sáng tạo thị trường dịch vụ phụ trợ để giải quyết các vấn đề gây ra bởi tính bất ổn định của năng lượng tái tạo.

Các khâu chính trong hệ thống điện vật lý (Nguồn hình: ERAV)

Thị trường điện là nơi diễn ra hoạt động cung cấp, mua bán điện giữa các nhà sản xuất điện, công ty mua buôn điện/bán lẻ điện và người tiêu dùng điện trên cơ sở hệ thống điện vật lý.

Thị trường điện có thể được mô tả sơ lược qua 2 khía cạnh chính: Cấu trúc thị trường điện và các hình thức, chức năng giao dịch của các mô hình thị trường điện.

Mô hình cấu trúc thị trường điện

Cấu trúc ban đầu của thị trường điện thường là mô hình tích hợp dọc, ở đó một Công ty/Tập đoàn (thường là của Chính phủ) sở hữu toàn bộ các nhà máy sản xuất điện, hệ thống truyền tải, các đơn vị phân phối và bán lẻ điện, đồng thời nắm giữ chức năng điều khiển, vận hành hệ thống điện. Người tiêu dùng điện trong một khu vực chỉ có thể mua điện từ một đơn vị phân phối và bán lẻ điện.

Tuy nhiên hiện nay thị trường điện ở các nước trên thế giới đã phát triển đến các mô hình thị trường điện cạnh tranh, trong đó mô hình phổ biến là thị trường điện bán buôn cạnh tranh và mô hình hoàn thiện hơn là thị trường điện bán lẻ cạnh tranh, (2 khâu này có thể được diễn ra song song với nhau).

Mô hình cấu trúc thị trường điện bán lẻ cạnh tranh

Trong khâu bán buôn cạnh tranh của các mô hình thị trường điện trên thế giới hiện nay, có 2 loại thị trường chính: Thị trường năng lượng (Energy market) và thị trường công suất (Capacity market). Thị trường năng lượng, dựa trên các giao dịch năng lượng điện, là thị trường cơ sở và bắt buộc trong mô hình thị trường điện. Thị trường công suất, nhằm bảo đảm công suất cho hệ thống điện trong trung hạn và dài hạn, hoạt động theo cơ chế đấu thầu cạnh tranh trong đó giá đấu thầu được tính theo chi phí đầu tư phát triển nhà máy điện. Hiện tại được quy định trong một số thị trường điện của các quốc gia trên thế giới như (PJM, New England, New York, Tây Úc, Pháp, Anh, Ý, Tây Ban Nha…), tùy thuộc vào quan điểm về ổn định giá điện và việc bảo đảm công suất dự trữ trong trung và dài hạn của hệ thống điện mỗi nước là khác nhau.

Tại Việt Nam, thị trường điện bán buôn cạnh tranh có cơ chế giá công suất theo chu kỳ thị trường điện (quy định tại điều 25, 26 và 80 trong Thông tư 45/2018/TT-Bộ Công Thương). Tuy nhiên về bản chất thì cơ chế giá này nhằm phụ thêm vào giá thị trường năng lượng để hỗ trợ các nhà máy nhiệt điện mới tham gia thị trường điện bù chi phí phát điện và khác với cơ chế thị trường công suất đề cập ở trên.

>>Bất cập trong môi trường đầu tư năng lượng tái tạo tại Việt Nam

Thị trường dịch vụ phụ trợ

Theo định nghĩa của Ủy ban điều tiết Năng lượng liên bang (FERC, Mỹ), dịch vụ phụ trợ là các dịch vụ cần thiết để hỗ trợ việc truyền tải công suất và năng lượng từ nguồn đến phụ tải, đồng thời duy trì vận hành tin cậy của hệ thống truyền tải phù hợp với tiêu chuẩn điện lực. Theo FERC, dịch vụ phụ trợ được chia thành 5 nhóm: dự trữ vận hành, dự trữ theo kế hoạch, điều khiển điện áp, khởi động đen, và đóng góp công suất ngắn mạch. Trong đó dịch vụ dự trữ vận hành bao gồm các dịch vụ đáp ứng quán tính, điều chỉnh tần số sơ cấp, thứ cấp, dự trữ linh hoạt, dự trữ điều chỉnh liên vùng.   

Theo Thông tư 21/2015/TT-BCT và 30/2019/TT-ĐTĐL của Bộ Công Thương, dịch vụ phụ trợ bao gồm dịch vụ điều khiển tần số thứ cấp, khởi động nhanh, dự phòng vận hành phải phát, điều chỉnh điện áp, và khởi động đen, được huy động theo lệnh điều độ của đơn vị điều độ hệ thống điện (HTĐ) và thị trường điện, nhằm đảm bảo tiêu chuẩn vận hành, duy trì độ tin cậy và an ninh hệ thống điện.

Trong các mô hình thị trường dịch vụ phụ trợ trên thế giới, các dịch vụ phụ trợ liên quan đến tần số cũng là các đối tượng chính của giao dịch trên thị trường cân bằng thời gian thực. Các đơn vị cung cấp dịch vụ phụ trợ tham gia thị trường bằng cách chào giá cạnh tranh các sản phẩm dịch vụ trên thị trường giao ngay ngày tới hoặc trong ngày và sau đó được đơn vị điều độ HTĐ huy động theo thời gian thực. Tuy thị trường này có khối lượng giao dịch không cao và do đó có thể ảnh hưởng không quá lớn đến giá điện bán buôn trung bình, nhưng lại có vai trò rất quan trọng trong việc vận hành HTĐ ổn định và tin cậy.

Đổi mới sáng tạo thị trường điện dịch vụ phụ trợ

Nhiều nghiên cứu trên thế giới đã chỉ ra rằng để khắc phục tính bất ổn định và biến đổi của năng lượng tái tạo (NLTT) thì HTĐ cần được nâng cao tính linh hoạt thông qua các giải pháp khác nhau. Cùng góc nhìn này, IRENA [1] đã đúc kết việc đổi mới sáng tạo thị trường dịch vụ phụ trợ, nhằm nâng cao tính linh hoạt HTĐ, trong đó nhấn mạnh 3 yếu tố sau:

Một là, chuyển đổi, tạo ra các dịch vụ mới và xem xét cơ chế định giá hợp lý, công bằng dựa trên hiệu suất dịch vụ để khuyến khích việc đầu tư vào dịch vụ phụ trợ;

Hai là, tách bạch cơ chế giá cho các dịch vụ phụ trợ liên quan chủ yếu đến cung cấp công suất và chủ yếu cung cấp năng lượng một cách hợp lý; Ba là, thay đổi về mặt chính sách và công nghệ để tận dụng chính các nguồn NLTT tập trung và phân tán tham gia thị trường dịch vụ phụ trợ, góp phần giải quyết thách thức được tạo ra bởi phần NLTT còn lại.

Theo báo cáo của IRENA, hầu hết các giải pháp đổi mới sáng tạo trên đều đã được triển khai thực tế trên thế giới, đem lại những lợi ích sau:

Các nội dung đổi mới sáng tạo thị trường dịch vụ phụ trợ do IRENA đúc kết

Giúp tăng/giảm công suất nhanh để đáp ứng tốc độ tăng/giảm phụ tải: Dịch vụ được áp dụng lần đầu năm 2016 ở lưới điện California, với loại hình sản phẩm là lượng công suất phát (MW) tăng/giảm trong 5 phút và 15 phút, và giá dịch vụ quy đổi là 247 $/MWh và 152 $/MWh, lần lượt áp dụng cho dịch vụ tăng và giảm công suất.

Đáp ứng tần số nhanh bởi hệ thống lưu trữ điện hóa (BESS), vào năm 2016, lưới điện quốc gia Anh đã triển khai gói thầu đáp ứng tần số nhanh trong đó dịch vụ đáp ứng tần số nhanh dưới một giây được cung cấp bởi 8 hệ thống BESS trong vòng 4 năm. Trong khi đó dịch vụ đáp ứng tần số sơ cấp được cung cấp từ các máy phát truyền thống thường có thời gian đáp ứng khoảng vài giây. Tương tự, trước 2018, lưới điện Nam Úc đã bắt đầu dùng dịch vụ đáp ứng tần số cung cấp bởi BESS 100MW/129MWh của Tesla, và việc đưa dịch vụ mới này vào thị trường dịch vụ phụ trợ đã giảm giá trung bình dịch vụ đến 90% chỉ sau 4 tháng. Điều độ lưới điện PJM (US) đã đưa ra quy định tách sản phẩm dịch vụ phụ trợ điều khiển tần số thành hai loại hình đáp ứng nhanh và chậm, lần lượt cho BESS và nguồn điện truyền thống.

Kinh nghiệm cho Việt Nam

Việt Nam đã vận hành thị trường phát điện cạnh tranh từ năm 2012, và đến năm 2019 đã chuyển sang thị trường điện bán buôn cạnh tranh và hiện đang trong quá trình hoàn thiện mô hình thị trường điện bán buôn cạnh tranh này. Việt Nam đặt mục tiêu sẽ tiến tới thị trường điện bán lẻ cạnh tranh sau 2023. Mô hình thị trường điện bán buôn cạnh tranh của Việt Nam hiện chỉ có thị trường năng lượng, và trong thị trường năng lượng chưa hình thành thị trường dịch vụ phụ trợ. Các dịch vụ phụ trợ hiện đang được huy động trực tiếp bởi Trung tâm điều độ quốc gia, với giá huy động được xác định trước qua hợp đồng hoặc theo quy định thị trường điện.

Trong bối cảnh phải đáp ứng mục tiêu trung hòa carbon năm 2050, trong đó có việc phát triển các nguồn NLTT, giảm và tiến tới ngừng sử dụng hoàn toàn điện than vào những năm 2040, Việt Nam vừa phải đối mặt với các thách thức do tích hợp NLTT, vừa bị giảm các nguồn truyền thống có khả năng cung cấp dịch vụ phụ trợ. Trong bối cảnh như vậy, việc vận dụng quy luật thị trường cạnh tranh, sự phát triển công nghệ và tư duy đổi mới sáng tạo vào thị trường dịch vụ phụ trợ, như các giải pháp trong báo cáo của IRENA, có thể là một gợi ý tốt để từ đó nghiên cứu xây dựng các giải pháp thực tiễn góp phần giải quyết các thách thức của tích hợp NLTT.

[wpcc-script language=”javascript” src=”https://diendandoanhnghiep.vn/js/raty/jquery.raty.js”]

[wpcc-script]

>>Khơi thông thị trường năng lượng tái tạo

Luật sẽ điều chỉnh thị trường

Trao đổi với DĐDN một số chuyên gia nghiên cứu về năng lượng tái tạo và thị trường điện cho biết, thời gian vừa qua, nhờ có cơ chế khuyến khích phát triển năng lượng tái tạo hấp dẫn, điện gió và điện mặt trời đã có sự phát triển mạnh mẽ trong thời gian ngắn. Để năng lượng tái tạo (NLTT) được phát triển bền vững, ngoài các cơ chế, chính sách phù hợp, Việt Nam cần sớm ban hành Luật Năng lượng tái tạo hoặc Luật Chuyển đổi năng lượng.

Mô hình công ty điện lực độc quyền liên kết dọc truyền thống

Thông qua các điều khoản được quy định chặt chẽ trong Bộ luật, thị trường năng lượng tái tạo sẽ có hành lang pháp lý bài bản để phát triển. Việt Nam cần tiếp tục hiệu chỉnh Luật Đấu thầu và một số luật liên quan để có cơ sở, điều kiện các bước tiếp theo phục vụ cho quy trình tổ chức đấu thầu nhằm xây dựng các nhà máy điện mới, kể cả nhà máy NLTT lẫn các các máy điện truyền thống khác.

Bên cạnh đó, cần tiếp tục hiệu chỉnh Luật Điện lực, Luật Giá và các luật liên quan nhằm xây dựng thị trường điện bản lẻ điện sớm. Bởi lẽ, Việt Nam đã vận hành thị trường phát điện cạnh tranh từ năm 2012, và đến năm 2019 đã chuyển sang thị trường điện bán buôn cạnh tranh và hiện đang trong quá trình hoàn thiện mô hình này. Việt Nam sẽ đặt mục tiêu tiến tới thị trường điện bán lẻ cạnh tranh để huy động tối đa các nguồn phát điện ở các cấp độ bán buôn và bán lẻ, giúp người sử dụng điện được quyền lựa chọn nhà cung ứng điện và hưởng giá điện có chi phí thấp nhất theo đúng qui luật thị trường điều tiết.

Theo đó các chuyên gia phân tích, phát triển thị trường điện bán lẻ, cũng như tạo cơ chế “truy cập mở” để phát tiến năng lượng tái tạo theo hướng tự nguyện của người sử dụng điện. Thực hiện được điều này, Việt Nam cần có văn bản pháp luật để tạo truy cập mở này, tức Nhà nước sẽ ràng buộc các điều kiện kỹ thuật để quy định các nguồn điện được nối lưới, song song với đó, các công ty truyền tải và công ty phân phối sẽ kiểm soát qui định này. Tuy nhiên về mặt mua bán điện, khách hàng và người sử dụng điện sẽ tự thỏa thuận với nhau để mua bán điện và chi trả các khoản phí cho các đơn vị quản lý lưới điện gồm; chi phí đấu nối, phí truyền tải ,phí phân phối và các loại thuế theo qui định của Nhà nước.

Cũng theo chuyên gia, chúng ta không nên đặt mục tiêu phát triển năng lượng tái tạo và chuyển dịch năng lượng theo số phần trăm chung cố định cho toàn quốc mà nên đặt mục tiêu tỷ lệ khác nhau theo vùng miền. Bởi tiềm năng năng lượng tái tạo có đặt thù thuận lợi riêng theo vùng miền, và khi phát triển ở vùng có điều kiện thuận lợi, thì chắc chắn giá thành sẽ phải rẻ hơn vùng ít có tiềm năng.

Cần thị trường cạnh tranh, minh bạch

>>Cần đổi mới sáng tạo thị trường điện và dịch vụ phụ trợ

>>Năm 2023 phát triển năng lượng tái cần tháo gỡ 3 vấn đề lớn

Thị trường bản lẻ cạnh tranh giúp người sử dụng điện được quyền lựa chọn nhà cung ứng điện và hưởng giá điện có chi phí thấp nhất theo đúng qui luật thị trường điều tiết

Ngoài các văn bản pháp luật, kiến nghị những vấn đề giúp thị trường năng lượng tái tạo được phát triển cạnh tranh và minh bạch, ông Nguyễn Như Thức – Phó Tổng giám đốc Công ty Cổ phần Đầu tư Hacom holdings đề xuất: Thứ nhất, cần phải có cơ chế cho phép khảo sát, nghiên cứu các dự án NLTT với các tiêu chỉ rõ ràng, điển hình là hạn chế công suất tối đa cho phép. Sở dĩ chi phí đầu tư dự án NLTT là rất lớn nên các nhà đầu tư nước ngoài có lợi thế về mặt kinh nghiệm đầu tư, vận hành đặc biệt là nguồn vốn đầu tư. Nhiều nhà đầu tư nước ngoài thành lập các công ty mới hoặc liên danh với các nhà đầu tư tại Việt Nam đã đăng ký đầu tư các dự án có công suất rất lớn lên đến hàng nghìn MW tại một khu vực khiến việc đăng ký mới các dự án tại khu vực đó rất khó cạnh tranh đối với các nhà đầu tư trong nước.

Ví dụ như điện gió ngoài khơi, có nhà đầu tư nước ngoài đăng ký dự án lên tới gần 3500MW, được cấp phép khảo sát cả một khu vực biển rất rộng lớn trong vài năm trời. Điều này khiến các nhà đầu tư khác đến sau nhưng có năng lực, sẵn nguồn lực không thể nghiên cứu, khảo sát tại khu vực đó được.

Ông Thức đề xuất cần phải hạn chế công suất tối đa một dự án được khảo sát, chẳng hạn như tại Đài Loan, một dự án điện gió ngoài khơi có công suất tối đa 600MW, điều này có thể vừa mở ra cơ hội cho các nhà đầu tư khác nhau, vừa đảm bảo dự án khả thi về phương án tài chính.

Thứ hai, cần phải xác định cơ chế đấu thầu lựa chọn nhà đầu tư và đấu giá bán điện một cách rõ ràng, minh bạch. Trong đó, các nhà đầu tư trong nước phải được xem xét để tham gia một cách công bằng, tránh để các nhà đầu tư, nhà thầu nước ngoài lợi dụng cơ chế đấu thầu nhằm chi phối an ninh năng lượng Quốc gia. Thực hiện điều này cần thiết phải có quy định về khống chế tỉ lệ được tham gia đầu tư các dự án năng lượng tái tạo.

Kiến nghị về các giải pháp khác, các chuyên gia cho rằng cần có cơ quan độc lập công bố minh bạch các dữ liệu điện hàng năm. Đơn cử như vấn đề nhu cầu dùng điện và cân đối cung cầu điện, báo cáo tình trạng thừa hoặc thiếu điện là rất quan trọng. Bởi vì, nếu công tác dự báo và công bố không chính xác để công suất nguồn điện phát triển thiếu so với nhu cầu sẽ gây ảnh hưởng lớn đến tình hình phát triển kinh tế – xã hội. Tuy nhiên ngược lại nếu cân đối cung cầu không đúng để tình trạng dư điện, tức công suất nhà máy điện mới vào quá nhiều so với nhu cầu cũng thiệt hại rất lớn. Vì điều này dẫn đến các nhà máy điện có sẵn và các nhà máy điện mới vào sẽ bị dư thừa công suất, dẫn đến bị cắt giảm công suất gây thiệt hại lớn cho nhà đầu tư. “Cho nên ở các nước phát triển, cơ quan vận hành thị trường và điều độ hệ thống điện thường là cơ quan độc lập với các bên và là cơ quan có trách nhiệm công bố những dữ liệu này”- các chuyên gia nhấn mạnh.

[wpcc-script language=”javascript” src=”https://diendandoanhnghiep.vn/js/raty/jquery.raty.js”]

[wpcc-script]

Ông CHU XUÂN TÌNH – Phó Tổng giám đốc Công ty CP Điện gió Phong Nguyên: 

Bước sang năm 2023, chúng tôi mong muốn Việt Nam có cơ chế thị trường điện cạnh tranh như cơ chế đấu thầu lựa chọn nhà đầu tư, đấu thầu giá điện, hình thức mua bán điện. Đặc biệt cơ chế mới cho lĩnh vực năng lượng tái tạo (NLTT) cần mang tính dài hạn, khuyến khích các nhà đầu tư quy mô vừa và lớn thực hiện các dự án đồng bộ, hiệu quả. Trong đó cần ưu tiên các nhà đầu tư có kinh nghiệm, ngoài tiêu chí về kỹ thuật phải đảm bảo các tiêu chí về nguồn lực để đảm bảo mục tiêu phát triển bền vững.

Để tận dụng nguồn tài nguyên NLTT, trong thời gian tới Việt Nam cần phát triển đồng thời các nhà máy điện tích năng (thủy điện tích năng, Pin tích năng, Hydro xanh…) kết hợp phát triển lưới truyền tải. Tất cả các yếu tố trên sẽ giúp các dự án NLTT phát huy tối đa công suất thiết kế. 

[wpcc-script language=”javascript” src=”https://diendandoanhnghiep.vn/js/raty/jquery.raty.js”]

[wpcc-script]